Har du nokon gong tenkt på kvifor norsk liknar veldig mykje på svensk og dansk, og kvifor nordmenn forstår veldig mange tyske og engelske ord?

Tekst: Morten Hetland og Mads Grødem Meltveit
Illustrasjonar: Mads Grødem Meltveit

Indoeuropeisk (fram til ca. år 200)

For å finna svar på kvifor norsk har meir felles med svensk og dansk enn dei andre språka i Europa, må me sjå på korleis det norske språket har utvikla seg fram til slik det er i dag. Dei aller fleste språka som blir snakka og skrivne i Europa i dag, samt nokre språk i Sør-Asia, stammar frå eitt felles urspråk: Indoeuropeisk.

Norsk, engelsk og spansk er eksempel på språk som stammar frå den indoeuropeiske språkfamilien. Og grunnen til at norsk liknar meir på engelsk enn på spansk, er at både norsk og engelsk stammar frå den germanske språkgreina, saman med mellom anna islandsk, svensk og tysk, medan spansk stammar frå den italiske språkgreina, saman med mellom anna fransk og italiensk.

Urnordisk (ca. år 200–750)

Men me snakkar ikkje indoeuropeisk lenger. Norge, og dei andre nordiske landa Norge, Danmark, Sverige, Island og Færøyane, utvikla etter kvart eit urnordisk språk. Det var folka i desse landa som hadde mest kontakt med kvarandre, og dei møttest når dei reiste over havet.

Språket i urnordisk tid liknar litt på det me snakkar i dag, men mange ord høyrdest òg heilt forskjellige ut. For eksempel sa folk stangu, for det som me kallar ei stong i dag. Og jord blei kalla erde. Og Harald Hårfagre sitt førenamn ville vore HarjawaldaR.

I urnordisk tid skreiv ikkje folk med alfabetet som me bruker i dag, men hadde eit heilt spesielt alfabet, som me kallar for runealfabetet, eller Futhark-alfabetet.

Norrønt (ca. år 750–1350)

Etter kvart blei dei lange og kronglete orda – som stangu, erde og HarjawaldaR – forenkla, og i løpet av 700–800-talet blei det norrøne språket utvikla. Norrønt likna meir på dagens norsk, og er enklare for oss å lesa enn urnordisk.

Stangu blei til stong, erde blei til jord og Harald Hårfagre blei kalla Haraldr hinn hárfagri. Det norrøne ordtaket: «Betri er ein kráka i hendi enn tvær í skógí», kan bety noko slikt som «Betre er ei kråke i handa, enn to i skogen.»

I norrøn tid reiste mange vikingar på handels- og plyndretokter til dei britiske øyer. Dei tok òg med seg mange nye ord til det engelske språket. For eksempel kjem det engelske ordet bag av det norrøne ordet baggi, medan det norrøne ordet vindauge har gitt opphav til det engelske ordet window.

Frå ca. 800–1000 blei Norge kristna, mellom anna av vikingar som hadde blitt omvende på tokt utanlands. Saman med kristendommen kom òg Bibelen og det latinske alfabetet til Norge, og det gamle runealfabetet gjekk ut på dato.

Norrøn tid var eit forholdsvis stabil språkperiode, men språkforskarane deler gjerne perioden inn i eldre og yngre norrøn tid.

I løpet av eldre norrøn tid aukar forskjellane i språket mellom dei nordiske landa, for eksempel i Noreg og på Island.

I yngre norrøn tid, frå ca. 1050, byrja fleire av dei språklege endringane som fører fram mot moderne norsk. Men desse endringane skjer i ulik grad og i ulikt tempo i dei forskjellige landsdelane, og slik begynner dei ulike dialektane i Noreg å veksa fram.

I 1349 kom historias verste epidemi til Norge: Svartedauden. I dei komande åra døydde nesten over halvparten av befolkninga av denne fæle og ekstremt smittsame sjukdommen, og mange av dei som døydde var prestar som blei smitta då dei skulle be for dei sjuke. På denne tida var det flest embetsfolk og prestar som kunne lesa og skriva, Svartedauden blei starten på slutten for det norrøne skriftspråket.

Mellomnorsk (ca. år 1350–1540)

I dei neste 200 åra gjekk den norske språkhistoria inn i ein ny fase: Mellomnorsk. I denne tida blei det skrive lite og ingenting, og det munnlege språket, som i starten av perioden var norrønt, utvikla seg mykje raskare.

Svartedauden og fleire pestar i åra etterpå førte til avfolking av bygdene i Norge, og det blei større avstandar og mindre kontakt mellom folka i dei ulike bygdene. Dermed blei det òg større forskjellar mellom dei norske dialektane.

I mellomnorsk tid blei det norske språket òg påverka av tyske handelsfolk – hanseatane – som hadde eitt av sine handelskontor i Bergen.

Men på grunn av det låge folketalet i Norden, gjekk Norge, Sverige og Danmark inn i ein union allereie på slutten av 1300-talet, og frå 1400-talet blei Norge styrt frå Danmark, av danske embetsfolk som snakka og skreiv dansk.

I ca. 300 år var dansk det offisielle skriftspråket i Danmark-Norge, samtidig som dei norske talespråka fekk utvikla seg vidare.

Norge var i union med Danmark fram til 1814.

I 1814 skulle Danmark til å overrekke Noreg til Sverige men Noreg rakk akkuratt å skrive grunnloven som slo fast at Noreg var eitt «fritt, selvstendig, udelig og uavhengig rike»

Så ta den sverige!

Men, kravet kom også om eit eige norsk skriftsspråk, dette passa med romantikken, (ein tidsperiode i kunst og litteratur som la vekt på fantasi, kjensler og på det nasjonale

I 1830-åra var debatten om skriftspråk på alvor, korleis skulle dei løyse dette? Dei hadde 3 moglegheiter

1. Behalda dansk som skriftsspråk
2. Eit fornorska dansk
3. Eit nytt norsk skriftspråk

Behalda dansk som skriftspråk

Mangen av embetsmennene (ein med stilling i staten, prest, dommar eller offiser) skreiv dansk og snakka eit språk som var påverka av dansk. Dei meinte det var mest naturleg å halde fram med dansk som skriftsspråk. Dette synspunktet var mindretalet

Eit fornorska dansk

Nokre ville ta utganspunkt i dansk, men gjere det meir norsk ved å få inn norske ord og skrivemåtar i staden for danske.

Diktaren Henrik Wergeland skreiv for eksempel særnorske ord som foss i staden for vandfall i diktinga si.

Knud Knudsen var lærar og språkforskar, og han støtta synspunktet til Henrik Wergeland. Som lærar såg han at fleire elevar sleit med det danske skriftspråket. Knudsen ville fornorska dansken ved å ta utgangspunkt i korleis middelklassen i byane snakka. Mellom anna meinte han at orda skulle vera lydrette, som betyr at dei skulle skrivast mest mogleg likt uttalen. Knudsen kalla språket sitt for riksmål. Riksmål blei utgangspunktet for dagens bokmål.

Eit nytt norsk skriftsspråk

Nokre meinte at skriftspråket burde skiljast heilt ifrå dansken. Då måtte det lagast eitt heilt nytt skriftsspråk. Ivar Aasen sette idéen ut i livet, og begynte å laga eit heilt nytt skriftspråk, som han kalla landsmål.

Aasen meinte at språket måtte ha ord som dekte alt som skal til for å uttrykkja seg.

Språket måtte normerast (bestemme korleis ord skal skrivast på bakgrunn av mange ulike former) og måtte ha reglar for grammatikk og syntaks(setningsoppbygning)

Ivar hadde som 22-åring samla dialektord frå Sunnmøre

Han fekk årleg stipend(pengestøtte) av Vitskapsselskapet i Trondheim slik at han kunne reise rundt i landet for å studere norske dialekter

Mellom 1842-1868 (26år) reiste Ivar Aasen både sør å nord for å samle inn alle slags ord og dialekter

1850 gav han ut «ordbog» med 25 000 ord . dermed vart grunnlaget for landsmålet til.

Landsmålet fekk seinare namnet Nynorsk

1850-talet

I 1850 var dansk fortsatt skriftspråket, men endringane var i gang

Nokre begynte å ta i bruk landsmålet, og nokre andre skreiv eit fornorska dansk

Elevane snakka norske dialektar men leste dansk, og derfor vart dei best kjende med det skriftspråket

1884 vann partiet «venstre» stortingsvalet og dei sørga for at både riksmål å landsmål sko var det offisielle skriftspråket i Noreg

Dette vart kalla jamstillingsvedtaket

1900-talet

Samnorsk. på starten av 1900-tallet var politikarane einige om å føre dei to skriftsspråka nærmare kvarandre. Å smelte dei i saman til eitt språk, samnorsk

Ei rettskrivingsreform i 1938 vart teken i bruk, på skular, men det vart protestar, foreldre begynte å retta ord i bøkar og greier. Så politikarane gav opp

Vidare har det vore mange språkdebattar…

Stortinget har halde fast på sidemålundervisninga til den dag i dag, slik som jamstillingsvedtaket frå 1885 seier. Det betyr at alle elevar i grunnskulen får opplæring og karakterer i norsk hovudmål og sidemål.

Skriftspråket i dag

Bokmål dominerer samfunnet, og eit stort fleirtal av nordmenn bruker bokmål som sitt føretrekte skriftspråk.

Nynorsk er spesielt i bruk i små bygdesamfunn på Vestlandet.

For å ivareta begge dei offisielle målformene – nynorsk og bokmål – er det vedtatt ein del lover og retningslinjer. For eksempel er det eit krav om at minst 25 prosent av innhaldet på NRK skal vera på nynorsk.

Del